Nefis, mâhiyet bakımından maddî bedene muhâlif, ancak gül suyunun gülde, zeytinyağının zeytinde yayılması gibi bedene yayılan nûrânî, yüce, diri ve hareketli bir mahlûktur. Nefs-i insâniye kesif ve yoğun bir halde iken, pek çok mânâ ve şeyleri içine almadaki maksat sırrı itibâriyle, mânevî temizlenme ve ahlâken yükselme ile insanda bulunan bütün mânevî duyguların üzerine çıkabilmektedir.

Allah-u Teâlâ, Kur’ân-ı Kerîm’de Hz. Yusuf’un (as) dilinden nefsin kötülükleri işlemeyi, hevâ ve hevesi doğrultusunda Allah’ın emirlerine muhâlefet etmeyi arzuladığını ve sahibini buna yönelmek için zorladığını bildirmektedir. Şöyle ki: ”(Yusuf:) ‘Nefsimi temize çıkaramam. Çünkü Rabbimin merhamet edip koruduğu hariç, nefis aşırı şekilde kötülüğü emredicidir.’”1

Nefis, mâhiyet bakımından maddî bedene muhâlif, ancak gül suyunun gülde, zeytinyağının zeytinde yayılması gibi bedene yayılan nûrânî, yüce, diri ve hareketli bir mahlûktur. Nefs-i insâniye kesif ve yoğun bir halde iken, pek çok mânâ ve şeyleri içine almadaki maksat sırrı itibâriyle, mânevî temizlenme ve ahlâken yükselme ile insanda bulunan bütün mânevî duyguların üzerine çıkabilmektedir.

Toprak unsuru suya, havaya ve ziyâya nispeten dahâ yoğun, katı ve karanlıklıdır. Ancak bu yoğunluk ve kesâfet, İlâhî masnûâtın ve esmâ tecellilerinin bütün nev’lerine kaynak olarak Allah tarafından ittihâz edilmiştir. Böylece toprak bütün diğer unsurların üzerinde masnûât-ı İlâhiyeye medâr ve menşe olmak cihetinde Allah’ın tecelliyât-ı esmâsına menşeliği yönüyle en üst seviyededir.

Madem toprak kesâfeti itibârı ile en câmi masnûât-ı İlâhiyeye menşe ve medâr ise, aynen öyle de “hem kesâfetli olan nefs-i insâniye; sırr-ı câmiiyet itibâriyle, tezekkî etmek şartıyla bütün letâif-i insâniyenin fevkıne çıktığı gibi…”2 izâhı da çok mânidardır.

İnsan nefsi başlangıçta toprak misâli kesâfetli ve yoğundur. Nasıl ki toprak suya, havaya ve ziyâya nispeten masnûâta menşe olmuş ise nefs-i insâniye de bu kesâfeti ile çok sırları üzerinde toplama cihetiyle insanın diğer lâtifelerinin fevkine çıkabilmektedir. Burada bütün sır, kesâfetli olan nefs-i insâniyenin tezekkî etme (mânevî temizlenme) şartıdır.

Bedîüzzamân Hazretleri “Madem nefsim emmâredir. Nefsini ıslâh etmeyen başkasını ıslâh edemez. Öyleyse nefsimden başlarım” diyerek nefsi için şöyle seslenir: ”Ey nefis! Cehl-i mürekkeb içinde, tembellik döşeğinde, gaflet uykusunda, söylediğin şu söze mukabil…” diyerek nefsin mâhiyeti ile ilgili önemli ipuçları vermektedir. Ayrıca, Yirmi Birinci Söz’deki îkazların başlarında ise “Ey bedbaht nefsim… Ey şikemperver nefsim… Ey sabırsız nefsim… Ey sersem nefsim… Ey dünyaperest nefsim…”3 nidâlarında bulunur.

Evet, mâdem nefsimiz emmâredir ve devamlı kötülükleri ister. Cehl-i mürekkeb (kat kat cahillik) içinde, tembellik döşeğinde ve gaflet uykusundadır. Bedbaht, zavallı ve kötümserdir. Şikemperver, boğazına düşkün ve oburdur. Sabırsız, aceleci ve sersemdir. Dünyaperest ya’nî dünyaya taparcasına düşkündür.